Từ
trái sang phải : Xuân Diệu, Thế Lữ, Nhất Linh, Khái Hưng
I. Tự lực văn đoàn - tổ chức văn học đầu
tiên của nước ta mang đầy đủ tính chất một hội đoàn sáng tác theo nghĩa hiện
đại.
Tự lực văn đoàn là tổ chức văn học đầu tiên
của nước ta mang đầy đủ tính chất một hội đoàn sáng tác theo nghĩa hiện đại.
Hội đoàn ấy bắt đầu bằng một tờ báo, đấy là tờ Phong hóa bộ mới mà số đầu tiên
phát hành vào ngày 8 tháng Chín năm 1932 - tức số 13 - đã lập tức biến một tờ
báo vốn đang ế ẩm thành một hiện tượng đột xuất trong làng báo Hà Nội lúc ấy.
Theo Nguyễn Vĩ, ngay số đầu tiên, tờ báo đã “bán chạy như tôm tươi” (Văn thi sĩ
tiền chiến) báo hiệu một cái gì thật mới mẻ đang xuất hiện trên đất Hà thành.
Hội đoàn ấy chính thức tuyên bố thành lập vào tháng Ba năm 1934 (1), với một
tôn chỉ gồm 10 điều mà chúng ta có thể tổng hợp lại trong 4 điểm, thể hiện bốn
phương diện nhận thức liên quan khăng khít, tự thân chúng có ý nghĩa đối trọng
ngay lập tức với hiện tình sáng tác và thực trạng xã hội đương thời:
1. Về
văn học: tôn chỉ nhắm tới 3 mục tiêu lớn:
a. Dấy lên một phong trào sáng tác làm cho văn học Việt Nam vốn đang nghèo nàn
có cơ hưng thịnh (“Tự sức mình làm ra những cuốn sách có giá trị về văn
chương... mục đích là để làm giàu thêm văn sản trong nước”/ trước 1930 sự vắng
vẻ của văn đàn vẫn là một tâm trạng mặc cảm của giới cầm bút, mặc dầu văn học
miền Nam đã sản xuất vô số tiểu thuyết văn vần và văn xuôi theo hình thức lục
bát và chương hồi);
b. Xây dựng một nền văn chương tiếng Việt đại chúng (“Dùng một lối văn giản dị
dễ hiểu, ít chữ Nho, một lối văn thật có tính cách An Nam”/ vì ngôn ngữ của tạp
chí và văn chương thuở ấy vẫn là ngôn ngữ đệm nhiều danh từ Hán Việt và dành
cho tầng lớp học thức cao trong xã hội);
c. Tiếp thu phương pháp sáng tác của châu Âu hiện đại để hiện đại hóa văn học
dân tộc (“Đem phương pháp khoa học thái tây ứng dụng vào văn chương Việt Nam”/
mặc dù ảnh hưởng của tiểu thuyết phương Tây đã đến miền Nam khá sớm nhưng hình
thức lại bị “lại giống” do “lai” với tiểu thuyết cổ Trung Quốc).
2. Về
xã hội: đề cao chủ nghĩa bình dân và bồi đắp lòng yêu nước trên cơ sở
lấy tầng lớp bình dân làm nền tảng (“Ca tụng những nết hay vẻ đẹp của nước mà
có tính cách bình dân, khiến cho người khác đem lòng yêu nước một cách bình
dân. Không có tính cách trưởng giả quý phái”/ cho đến cuối những năm 20,
các khái niệm “chủ nghĩa bình dân”, “nết hay vẻ đẹp bình dân” và “yêu nước một
cách bình dân” hãy còn là quá mới lạ, chưa hề xuất lộ trong tư duy của tầng lớp
sĩ phu được gọi là “tiên tri tiên giác”, và cũng chưa hiện hình thành quan điểm
ở một người vốn đã thực hiện chủ nghĩa bình dân trong thực tiễn như Nguyễn Văn
Vĩnh);
3. Về
tư tưởng: vạch trần tính chất lỗi thời của những tàn dư Nho giáo đang ngự
trị trong xã hội (“làm cho người ta biết rằng đạo Khổng không hợp thời
nữa” công khai chống lại lễ giáo phong kiến Tự lực văn đoàn đã gây một cú
“sốc” ý thức hệ, chấn động hết thảy mọi thành phần còn dính dáng ít nhiều đến
Nho học, thậm chí vẫn để dư chấn đến tận Hội thảo này);
4. Về
con người: lấy việc giải phóng cá nhân làm trung tâm điểm của mọi sáng
tác (“Tôn trọng tự do cá nhân”, “Lúc nào cũng mới, trẻ, yêu đời, có chí phấn
đấu và tin ở sự tiến bộ” / vì văn chương trước 1930 chưa bao giờ đưa con người
cá nhân lên vị trí trung tâm, không những thế, giọng điệu chung của nó là bi ai
sầu thảm. Tự lực văn đoàn tuyên chiến với thứ tâm trạng xã hội nặng nề đó; với
nó “cái bi” cũng phải được đối xử, vượt qua, bằng niềm vui sống).
Với 4 điểm như
đã tóm tắt, cái hội đoàn do Nguyễn Tường Tam thành lập rõ ràng đã hiện ra trong
tư cách một trường phái văn học hoàn chỉnh, khu biệt với mọi kiểu tổ chức văn
học xuất hiện trước mình. Trở về trước, các thi xã truyền thống trong lịch sử
thường phải dựa vào thế lực của một tầng lớp bên trên như vua quan, hay lãnh
chúa một vùng, chẳng hạn Hội Tao đàn của Lê Thánh Tông, Chiêu Anh các của Mạc
Thiên Tích. Hoặc là tập hợp của một đám thượng lưu quý tộc, chẳng hạn Mặc Vân
thi xã của Anh em Miên Thẩm. Các loại thi xã đó đều lấy việc ngâm vịnh văn
chương để chơi làm mục đích, nên rất ít mở rộng ảnh hưởng ra ngoài thi xã. Tính
khép kín là đặc điểm hiển nhiên của chúng. Tự lực văn đoàn trái lại, là sự tập
hợp những con người không có quan tước, cũng không có thế lực nào bảo trợ.
Họ gồm 7 người
là Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo, Thạch Lam, Tú Mỡ, Thế Lữ, Xuân Diệu (không
có Trần Tiêu) (2). Đứng về mặt xã hội phải nói họ đều là “chân trắng”. Nhưng họ
lại tập hợp nhau lại vì một lý tưởng muốn cống hiến cho văn học, thông qua văn
học mà đóng góp cho xã hội, và cùng chung sức nhau xã hội hóa hoạt động sáng
tác của họ, trong sự vận hành của cơ chế thị trường văn học nghệ thuật đang dấy
lên từ Nam ra Bắc thuở bấy giờ. Nghĩa là họ chấp nhận sự cạnh tranh để sống còn
bằng nghề văn của mình. Họ không chỉ biết đến tiểu thuyết, thơ ca mà còn ràng
buộc với nhau trong việc sống nhờ vào hai tờ báo và một nhà xuất bản. Họ không
hy sinh mục đích văn chương cao quý cho việc kiếm kế sinh nhai bằng mọi giá,
nhưng việc kiếm kế sinh nhai lại chính là điều kiện để họ giữ vững thiên chức
văn học như một “mục đích tự thân” (3), điều mà có lẽ, từ 1945 đến nay, chưa
một văn đoàn nào trên đất Việt làm nổi và có ý thức, có gan làm (còn nhớ cách
đây vài năm, khi có ý kiến đề xuất chuyển các hội sáng tác văn học nghệ thuật
trở về đời sống dân sự đúng nghĩa, bỏ hẳn cơ chế “xin cho”, thì chính các vị
lãnh đạo ở các hội ấy đã đồng loạt lên tiếng khẩn thiết đòi bảo vệ quyền thiêng
liêng của mình...) (4). Cũng khác với các ông Nguyễn Văn Vĩnh, Phạm Quỳnh, để
có thể tổ chức được một nhóm cầm bút với mục đích truyền bá cái mới của Âu Tây
cũng như bước đầu xây dựng nền văn chương quốc ngữ, đều không tránh khỏi phải
núp bóng Nhà nước Bảo hộ, Tự lực văn đoàn là một đoàn thể văn học hoàn toàn
mang tính chất tư nhân, không ve vãn, nhân nhượng bộ máy đương quyền và không
hề phát ngôn cho quyền lực dù lâm vào tình huống o ép khó xử nhất.
Như vậy, có
thể nói, Tự lực văn đoàn là tổ chức văn học chưa có tiền lệ trong văn học Việt Nam. Những mặt
ưu trội kể trên đưa lại cho nó một sức hấp dẫn đặc biệt, không tiền và nếu tính
đến nay thì cũng là khoáng hậu, đẩy nó lên địa vị gần như tuyệt đối trên văn
đàn trong vòng 8 năm nó tồn tại trên thực tế. Sự ra đời của nó có tác dụng kích
thích phong trào sáng tác văn học của cả nước như là một tất yếu, một nhu cầu
nội tại, với tư cách một sự tìm kiếm và tự thực hiện của khát vọng tự do. Đó là
phương diện chủ chốt vạch rõ sự khác biệt bản chất giữa nó với các hội đoàn văn
học từ 1945 về sau mà ta không thể mượn tiêu chí này kia làm những cột mốc so
sánh (5).
o0o
II. Tự lực văn đoàn - khát vọng dân chủ
trong đời sống văn học nghệ thuật.
Bên cạnh đặc
điểm quan trọng như đã nói, một phẩm chất khác cũng không kém nổi bật là Tự lực
văn đoàn thể hiện cái khát vọng dân chủ trong đời sống văn học nghệ thuật. Dân
chủ trước tiên chính ở nề nếp sinh hoạt rất có tính nguyên tắc của một tổ chức
văn học được xây dựng theo những chuẩn mực mới mẻ của Âu Tây. Không chỉ đề xuất
ra 10 tôn chỉ mà thôi, để luôn luôn quán triệt 10 tôn chỉ trong hoạt động thực
tế, mọi công việc của văn đoàn, nhất là công việc ra từng số báo, in từng cuốn
sách, đều được bàn bạc tập thể, đều có tranh luận sôi nổi với nhau và cuối cùng
có sự nhất trí của cả nhóm. Tư cách rất đáng trọng của Nhất Linh khiến ông làm
tròn vai trò hạt nhân của văn đoàn cho đến khi nó tan rã là ở chỗ, mặc dù quyết
đoán, ông không bao giờ lạm dụng uy thế một ông bầu và một ông chủ báo, hay cố
giữ một “khoảng cách” với người cộng sự, như hầu hết các ông chủ báo cốt dùng
tờ báo để khoe danh và thăng quan tiến chức. Ông hòa hợp mật thiết với anh em
đồng đội, nhận số lương ngang như anh em, gánh vác tất cả mọi việc không khác
gì anh em. Chính vì thế, tình nghĩa giữa 7 con người trong văn đoàn, như Tú Mỡ
thừa nhận, giữ được thắm thiết sâu bền. Quan trọng hơn nữa, nếu như Đông Dương
tạp chí cũng có cả một tòa soạn song rốt cuộc mọi cá nhân khác đều dường như lu
mờ đi sau cái bóng của Nguyễn Văn Vĩnh; nếu như Bộ biên tập của Nam phong tạp
chí còn hùng hậu hơn Đông Dương tạp chí mà vẫn không ai nổi đậm bằng hoặc hơn
so với Phạm Quỳnh, thì Tự lực văn đoàn toàn toàn khác. Nói đến văn đoàn ấy
không thể chỉ nói một mình Nhất Linh. Trọng lực của văn đoàn phân đều cho mỗi
thành viên và chỉ cần thiếu đi một, sáu “ngôi sao” còn lại đã không thể hội tụ
thành nguồn ánh sáng tiêu biểu của văn đoàn. Đông Dương và Nam phong dù sao
cũng chỉ mới là sự thăng hoa tài năng của một vài cá nhân, còn đến Tự lực văn
đoàn thì đã thật sự có một đột biến về chất: một sự thăng hoa tập thể, nó là
kết quả của ý thức dân chủ từ người đứng đầu chuyển hóa sang đồng đội. Tất
nhiên, cũng không phải vì thế mà uy tín người thủ lĩnh của Nguyễn Tường Tam bị
hạ thấp hay xem nhẹ. Là một nghệ sĩ đa tài, một con người giàu tâm huyết và có
tầm nhìn xa, Nhất Linh đã biết đoàn kết cả nhóm lại trong một ý hướng chung do
mình xướng xuất, biết truyền niềm say mê mãnh liệt của mình cho người khác,
nhất là có con mắt tinh đời, biết khơi gợi đúng thiên hướng của từng người để
mỗi tác giả trong văn đoàn trở thành một cây bút chuyên biệt nổi danh về một
thể loại.
Như Khái Hưng,
được ông khuyến khích chuyển từ lối viết luận thuyết trên các báo Văn học tạp
chí, Duy tân (dưới bút danh Bán Than) sang viết tiểu thuyết; Tú Mỡ được ông gợi
ý chuyên làm thơ trào phúng; Trọng Lang được ông cổ vũ đi hẳn vào phóng sự; còn
Thế Lữ dưới con mắt Nguyễn Tường Tam phải là người mở đầu cho “thơ mới”… Có ai
ngờ được rằng bấy nhiêu lời chỉ bảo tưởng chừng bâng quơ như thế cuối cùng đều
có một đáp án chính xác: chỉ sau chưa đầy 3 năm kể từ ngày thành lập, Tự lực
văn đoàn nghiễm nhiên là một hàn lâm văn học sang trọng, phát ngôn cho mọi
chuẩn mực giá trị của văn học được công chúng xa gần thừa nhận. Và mỗi thành
viên của nó cũng nghiễm nhiên đóng vai trò ông tổ của cái hình thức sáng tác mà
Nhất Linh đã phó cho mình cầm chịch. Không ai còn có thể tranh ngôi vị cây bút
tiểu thuyết tài danh của Khái Hưng. Nói đến giọng thơ trào phúng kế sau Tú
Xương ai cũng phải nhường Tú Mỡ. Còn Thế Lữ thì được cả làng “thơ mới” thừa
nhận là chủ soái thi đàn. Cũng không thể quên Thạch Lam với những kiệt tác
truyện ngắn trữ tình mà về sau ít người sánh kịp. Và Xuân Diệu, người tiếp bước
Thế Lữ đem lại sự toàn thắng cho “thơ mới”, phổ vào thơ cái ma lực của những
cảm xúc đắm say quyến rũ. Riêng Nhất Linh không những không nhường Khái Hưng về
tiểu thuyết, ông còn là nhà văn luôn luôn tìm tòi không ngừng, không mỏi. Vừa
cho ra mắt một loạt tiểu thuyết luận đề làm cả một thế hệ thanh niên mê thích,
ông lại thoắt chuyển sang dạng tiểu thuyết không cốt truyện, lấy việc phân tích
các biến thái tâm lý nhân vật làm chủ điểm (Đôi bạn), rồi lại thoắt chuyển sang
dạng tiểu thuyết khơi sâu vào những miền khuất tối, không dễ nhận biết của cái
“tôi”, cái thế giới bí mật nhất trong mỗi con người, kể cả sự mò mẫm vô thức
trên quá trình cái “tôi” phân thân, tự hủy, ít nhiều mang dáng dấp hiện sinh (Bướm
trắng)... Có thể nói từ sinh hoạt dân chủ trong nội bộ, thấm vào tình cảm của
mỗi thành viên rồi tác động qua lại lẫn nhau, tinh thần dân chủ đã như một chất
men kỳ lạ kích thích niềm phấn hứng sáng tạo của từng cá nhân trong văn đoàn,
bắt người nào cũng gắng sức đua tranh không chịu kém thua người khác, khiến họ
đều vươn tới vị trí đỉnh cao trên đàn văn cũng như bộc lộ hết tài hoa của họ.
Tác động liên hoàn giữa khát vọng dân chủ đến bùng nổ sức sáng tạo chính là như
vậy (6).
Nhưng là một
tổ chức văn học và báo chí có ảnh hưởng ngày càng sâu rộng, tinh thần dân chủ
nhen nhóm trong văn đoàn Tự lực cũng đã lan tỏa dần ra ngoài, đúng hơn, nó được
cả văn đoàn sử dụng như một nguyên tắc thẩm mỹ và một nguyên tắc hành nghiệp
linh hoạt mà bất biến, trong bất kỳ mọi sáng tạo văn học nghệ thuật cũng như
mọi hoạt động xã hội nào của họ.
Dân chủ ở ngay
cách đối xử với cộng tác viên nhiệt tình, trân trọng và hết mực chu đáo, kể cả
với người lần đầu cầm bút, nâng hẳn tầm thước của họ lên trong chính mắt họ,
đặt họ ngang hàng sòng phẳng với mình, gieo vào lòng họ niềm tin ở thiên hướng
nghệ thuật mà họ thực sự có tài năng và đang tận tâm đeo đuổi (7). Tự lực văn
đoàn là nơi phát hiện ra Anh Thơ, Tế Hanh, Nguyên Hồng, Đỗ Đức Thu, Mạnh Phú
Tư, Bùi Hiển, Thanh Tịnh... Cũng Tự lực văn đoàn lần đầu tiên trình diện các bậc
danh họa Tô Ngọc Vân, Nguyễn Gia Trí, xướng lên cuộc cải cách y phục với kiểu
áo “Lơ muya” của họa sĩ Cát Tường, và công bố trên tờ báo của văn đoàn những
bài tân nhạc của Nguyễn Xuân Khoát, Lê Thương... Dân chủ còn ở cách họ tổ chức
các giải thưởng văn học đầy uy tín, như những trọng tài tận tụy, công tâm, mà
một điều khoản hệ trọng được đặt lên đầu là Hội đồng Giám khảo không bao giờ
lại đồng thời là ứng viên dự giải - chuyện tưởng chừng “sơ đẳng”, đến phong
kiến cũng có luật “hồi tị”, mà hóa ra trong nền văn học nghệ thuật của chúng ta
suốt bằng ấy năm đã bị đảo ngược và cái đảo ngược đã trở thành “thông lệ”, đến
nỗi ở thời điểm 1956 học giả Phan Khôi không sao hiểu được phải lên tiếng phê
bình, oái oăm thay là sự thẳng thắn đó đã giáng tai họa lên đầu ông. Bởi thế,
khi xác nhận công lao của Tự lực văn đoàn như một hội đoàn có vị trí khai sáng
trong văn học hiện đại ta không nên quên rằng chính cái văn đoàn ấy, với đích
nhắm nghệ thuật vô tư, trong sáng, với văn hóa ứng xử đàng hoàng, mẫu mực,
phương pháp điều hành minh bạch, quy tụ được rộng rãi tinh hoa văn nghệ trong
cả nước, đã khai sáng ra cùng với nó những hình thức thể loại mũi nhọn trong
văn học hiện đại Việt Nam và cả trong nghệ thuật hiện đại Việt Nam như hội họa,
ca nhạc mà nó là nơi thể nghiệm, nơi ghi dấu ấn của những đại biểu tiên phong.
Vài chục năm
qua kể từ sau đổi mới, chúng ta đã dành nhiều giấy mực để luận bàn nhằm từng
bước giải tỏa nhiều thành kiến khắt khe, cố chấp, cố gắng trả về cho lịch sử
văn học những giá trị đích thực của khối lượng tác phẩm do Tự lực văn đoàn để
lại (8). Ta đề cập tới trong sách vở của họ các khuynh hướng đấu tranh chống lễ
giáo phong kiến, khuynh hướng lãng mạn, ca ngợi tình yêu và hạnh phúc cá nhân,
khuynh hướng nghiêng mình xuống số phận những con người cơ cực, bần cùng, cho
đến khuynh hướng không bằng lòng với cuộc sống trưởng giả, tẻ nhạt cũ kỹ, quyết
dấn thân vào con đường gió bụi, “mê man trong hành động”, tuy chưa biết hành
động sẽ đi đến đâu nhưng ít nhất cũng là sự giải thoát cho mình khỏi nỗi mặc cảm
đau xót của thân phận người dân mất nước v.v... Ta cũng không quên cuộc cách
tân văn xuôi to lớn của họ, cấp cho họ một giọng văn trong trẻo, chuẩn mực,
giàu sức biểu cảm tuy có lúc còn đơn điệu, và một cấu trúc thể loại mới mẻ,
trong đó quy luật tâm lý thay cho trục diễn tiến đường thẳng theo trình tự thời
gian và cái nhìn đa chiều trong soi chiếu nhân vật thay cho lối trần thuật một
giọng của người kể chuyện; là sự có mặt của thiên nhiên như một đối tượng thẩm
mỹ. V.v...
Nhưng điều có
dễ chưa mấy ai lưu ý là từ tất cả những bình diện khác nhau kia, tác phẩm của
Tự lực văn đoàn hình như đã đúc nên được một phong vị khó lẫn, nó là cái yếu tố
ẩn sâu dưới tầng ngôn bản, kết nối các giá trị ấy lại với nhau. Theo tôi, đó
chính là vẻ đẹp của tinh thần dân chủ mà mỗi thành viên đã thấm nhuần sâu sắc
và chuyển tải vào tác phẩm theo cách riêng. Chính nó đã gây ra cho người đọc
đương thời biết bao nhiêu bâng khuâng thắc thỏm về một điều gì mới lạ mà mình
không lý giải nổi khi đọc văn chương của nhóm Tự lực; cũng chính nó bắt người
đọc nhập thân vào thế giới nghệ thuật của Tự lực văn đoàn không giống như đi
vào thế giới của các nhà văn hiện thực phê phán, một bên là cái thế giới bắt
mình có sự nghiệm sinh trong đấy, bên kia là cái thế giới để mình phẫn nộ, lên
án, nhưng không nhất thiết có mối liên lạc với mình. Phải chăng khi đến với
những trang viết của Nhất Linh, Khái Hưng, Thạch Lam... bao giờ người ta cũng
phải bắt mình đối diện với chính cái “tôi” một cách bình đẳng, nghiền ngẫm tra
vấn nó, tức là nhìn vào thế giới sâu thẳm bên trong mình. Dân chủ trong tiếp
nhận văn học trước hết là ở đấy. Dù ngày nay ngôn ngữ văn chương không ít tác
phẩm của Tự lực văn đoàn đã bộc lộ sự mòn sáo thì âm hưởng “tự nghiệm” của
chúng vẫn không cũ.
o0o
Tuy nhiên,
điều rất cần nhấn mạnh ở đây còn là một phương diện khác, một cách biểu hiện
dân chủ bằng sự vận dụng hữu hiệu ngôn ngữ trào phúng. Với tờ báo Phong hóa,
ngay từ buổi đầu thành lập, Tự lực văn đoàn đã biết nắm lấy một vũ khí lợi hại
là tiếng cười. Ai cũng biết tiếng cười là một liều thuốc hóa giải được mọi khổ
đau. Về mặt mỹ học, xin mượn một câu nói của Hegel: nó “trình bày cái thế giới
hư hỏng như là đang giãy giụa chống lại tình trạng hư hỏng của mình, tình trạng
này biến mất do tính chất vô nghĩa lý ở bản thân nó” (9). Tiếng cười còn thần
kỳ ở chỗ, chỉ trong phút chốc, mọi địa vị xã hội bị nó đảo lộn, thằng hóa ra
ông, ông hóa ra thằng. Tận dụng được các phương cách này, đúng như Vu Gia nói,
tờ báo Phong hóa có sức công phá như một “trái bom nổ giữa làng báo” (10). Dưới
ngòi bút của họ, cả một xã hội gồm những ông tai to mặt lớn trong giới quan
trường, học thuật, báo chí, văn chương, uy thế đến như Toàn quyền Brévié, Thống
sứ Châtel, Khâm sứ Graffeuil, Hoàng đế Bảo Đại, Thượng thư Phạm Quỳnh, Tổng đốc
Hoàng Trọng Phu, Đốc lý Virgitti, cho đến cả những nhân vật hủ lậu ở nông thôn
mà biểu tượng là Lý Toét, Xã Xệ, Bang Bạnh... đều bị đem ra chế giễu, bị ngòi
bút châm chọc của họ làm cho điêu đứng. Bằng tiếng cười của mình, Tự lực văn
đoàn đã khéo léo hạ bệ các thần tượng phong kiến và thực dân, đưa các vị xuống
đứng cùng hàng với đám chúng sinh khổ ải. Mặt khác, lại cũng phải nói như Vũ
Bằng, sự chế giễu tuy thế vẫn biết giữ ở chừng mực của học vấn và trí tuệ,
ngoại trừ một số trường hợp nào đó, nó không đi quá đà đến đả kích cay cú,
“cười cợt người ta mà không thóa mạ ai” (11). Tuy cùng thời với Nhóm Tự lực
cũng có khá nhiều tờ báo tìm nhiều cách gây cười cho độc giả, nhưng phải đến
báo Phong hóa thì cái cách cười hóm hỉnh thông minh của nó mới đủ hiệu lực biến
một xã hội già nua lụ khụ thành một thế giới vui nhộn trẻ trung. Lần đầu tiên,
báo chí giành được cho mình cái quyền trao đổi công khai mọi chuyện nghiêm
trang nhất, biến nó thành những chuyện để cười, thành một sinh hoạt bình
thường, hợp pháp, lành mạnh, được xã hội thừa nhận. Thử hỏi, báo chí chúng ta
cho đến đầu thế kỷ XXI này đã dám đem những chuyện nghiêm trang ra trao đổi một
cách dung dị từ góc nhìn bình đẳng - đùa vui với nó - mà không có gì phải e
ngại, hay là mỗi khi muốn cười cợt đôi chút vẫn phải nhìn trước ngó sau xem đã
đi đúng “lề đường bên phải” mà quyền lực dành cho mình? Vậy nên, phải nói trào
phúng là đóng góp lớn lao của Tự lực văn đoàn vào việc dân chủ hóa đời sống xã
hội, một đóng góp từ trước chưa hề có và từ sau 1945 đến nay, báo chí cách mạng
cũng dễ đâu đã theo kịp.
Tự lực văn
đoàn đã chấm dứt hoạt động thực tế kể từ sau năm 1940, tính đến nay đã 68 năm,
gần bằng tuổi đời của kẻ viết bản tham luận này. Một khoảng thời gian không
phải là ngắn, kèm theo biết bao sóng gió của một thời không chút bình yên về
mọi mặt. Nhưng có điều rất lạ: càng lùi xa thì độ sáng của hiện tượng văn học
mà ta đang xem xét dường như lại sáng hơn lên, diện mạo của những nhân vật nòng
cốt trong Nhóm Tự lực lại càng hằn bóng nơi tâm trí chúng ta. Đó là bằng chứng
chắc chắn của những giá trị đã biết cách tự khẳng định, không để cho quy luật
sinh tồn đào thải....
(1) Lâu nay nhiều sách báo đã dựa vào tư liệu của Phạm Thế Ngũ trong Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (Tập III, Quốc học tùng thư, Sài Gòn, 1965; tr. 433) và Thanh Lãng trong Bảng lược đồ văn học Việt Nam (Quyển hạ, Nxb Trình bày, Sài Gòn, 1967; tr. 623-624), ghi ngày công bố 10 tôn chỉ của Tự lực văn đoàn là 2-III-1933, nhưng theo bản tham luận của Nguyễn Huy Cương có tên Vấn đề thời điểm ra đời tuyên ngôn, tôn chỉ của Tự lực văn đoàn ngay tại Hội thảo này thì số 87 báo Phong hóa thực ra ra ngày 2-III-1934 (tham luận có kèm theo 3 trang chụp số báo Phong hóa 87). Sở dĩ có nhầm lẫn là do các học giả trên đã sơ suất in nhầm con số 4 thành con số 3, nên đến cuốn Phê bình văn học thế hệ 1932 (Quyển I, Phong trào văn học, Sài Gòn, 1973; tr. 27-29) chính Thanh Lãng đã điều chỉnh lại. Vì vậy, trong tham luận này, chúng tôi dựa vào số liệu của Nguyễn Huy Cương.
(2) Trong cuốn
Trần Tiêu, nhà văn độc đáo của Tự lực văn đoàn, Vu Gia dựa vào ý kiến của Tú Mỡ
trong hồi ký Trong bếp núc của Tự lực văn đoàn (viết năm 1969, in lần đầu trên
Tạp chí văn học số 5 và 6-1988 và 1-1989) và ý kiến Lê Thị Đức Hạnh trong bài
Trần Tiêu có phải là thành viên trong tổ chức Tự lực văn đoàn hay không (Tạp
chí văn học, số 5-1990), đã mạnh dạn đưa ra lời khẳng định: Trần Tiêu là thành
viên của Tự lực văn đoàn. Tuy nhiên, có nhiều chứng cứ cho thấy Trần Tiêu cũng
như Trọng Lang... là những cộng tác viên thân tín chứ chưa bao giờ được kết nạp
vào Tự lực văn đoàn như thành viên chính thức: 1. Trần Tiêu chỉ sống tại Kiến
An mà không ở Hà Nội nên không có điều kiện sinh hoạt chung để thường xuyên bàn
bạc trao đổi với nhau hàng tuần trong việc thực thi tôn chỉ của văn đoàn trên
tờ báo Phong hóa. 2. Sách của Trần Tiêu trước 1945 như tôi nhớ, không hề ghi
mấy chữ “trong Lự lực văn đoàn” ở dưới tên ông (Thư viện gia đình
Mộng Thương thư trai tôi đọc hồi nhỏ thấy thế, mà Cù Huy Hà Vũ trong hội thảo
này cũng cho biết, tủ sách cũ của Huy Cận Cù Huy Hà Vũ được đọc cũng là thế).
3. Ngoài ra, có hai người là Nhất Linh trong “Mấy lời nói đầu” sách Đời làm báo
điểm tên các nhân vật trong Tòa soạn Phong hóa và Ngày nay không nhắc đến Trần
Tiêu (theo Vu Gia, sđd, tr. 11), và Nguyễn Tường Bách, người con út của dòng họ
Nguyễn Tường, sau này chủ trì Ngày nay kỷ nguyên mới (1945), trong hồi ký Việt
Nam một thế kỷ qua, Tập I, đề tựa năm 1980, Nxb. Thạch ngữ, Califorrnia, 1999,
ở chương 11: “Thăm chùa cổ Bắc Ninh. Tự lực văn đoàn”, cũng viết: “Cùng một
hoài bão về văn hóa và cải cách xã hội, mấy anh đã tổ chức một tập hợp trên chủ
trương tự lực, cả về tinh thần lẫn vật chất, không ỷ lại, không khuất tất. Có
chí hướng cao thượng, lại tập hợp được những nhân tài xuất chúng, đó là nguyên
nhân tại sao Tự lực văn đoàn đã thành công và gây được ảnh hưởng sâu xa trong
xã hội Việt Nam. Lúc đó, còn là học sinh mới mười bảy tuổi, tôi phải chuyên chú
về thi cử. Tự lực văn đoàn gồm sáu người tức Nhất Linh, Khái Hưng, Hoàng Đạo,
Tú Mỡ, Thạch Lam, Thế Lữ - Anh Gia Trí không ở trong văn đoàn, tuy góp nhiều về
tranh vẽ và ý kiến. Sau này cũng chỉ thêm một thành viên là Xuân Diệu, cộng
thành Thất tinh hay Thất hiền”. Bản thân Tú Mỡ tuy quả quyết Tự lực văn đoàn có
cả Trần Tiêu, ở phần cuối bài viết đã dẫn của mình cũng vô tình nói một điều
ngược lại, rằng đây là “Thất tinh hội”. Chính vì những băn khoăn như vậy, trong
mục từ “Tự lực văn đoàn” của Từ điển văn học bộ mới (2005), tôi đã không xếp
Trần Tiêu vào danh sách các thành viên chính thức.
(3)“Nhà văn
không hề xem công việc của mình như là một kế sinh nhai. Đó là một mục đích tự
thân, nó không phải là một kế sinh nhai đối với anh ta cũng như đối với người
khác, đến nỗi nhà văn hy sinh sự tồn tại của mình cho sự tồn tại của nó nếu
cần”....
Trích từ
“Thử
định vị Tự Lực Văn Đoàn” của Nguyễn Huệ Chi
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét